روش ماندگاری مطالب در ذهن

چه درس خواندن باشد چه یادگیری مطالبی غیر درسی، باید بتوانید مطالبی که می‌خوانید را برای مدتی در ذهن نگه دارید. فرض کنید قرار است یک سخنرانی مهم جلوی افراد بزرگی انجام دهید یا حتی کنکور دارید و باید مطالب زیادی حفظ باشید. با بلد بودن روش ماندگاری مطالب در ذهن با کمترین نگاه به مطالبی که نوشته اید سخنرانی خود را پیش ببرید یا از سد کنکور رد شوید.

این پرسش که چطور مطالب را به یاد بسپارید و از آن ها در جای خود استفاده کنید، بحثی است که در مقاله پیش رو به آن پرداخته شده است. در این مقاله قصد داریم تا تکنیک های به یاد سپاری علمی را مرور و بررسی کنیم.

اهمیت ماندگاری مطالب در ذهن

دانش آموزان و دانشجویان مخصوصا آن ها که در آستانه کنکور هستند، نیاز دارند تا مطالبی که می خوانند کاملا در ذهنشان نگه دارند. دلیل آن نیز کمبود وقت و حجم زیادی از درس است که در این زمان کوتاه باید یاد گرفته شود.

اهمیت ماندگار کردن مطالب در ذهن هنگامی مشخص می شود که نیاز دارید مطالبی را برای روز بعد حفظ یا آماده کنید و فرصت برگشتن و مرور چند باره آن ها را ندارید.

همچنین ماندگاری مطالب در ذهن به بالا رفتن دقت و تمرکز نیز کمک می کنند. ضمن آن که وقتی از تثبیت مطالب اطمینان حاصل می کنید و می دانید آن مبحث دیگر فراموش نخواهد شد، خود به خود اضطرابتان کاهش می یابد. علاوه بر این اگر قرار باشد امتحان یا کنکور دهید با اعتماد به نفس بیشتری به سوالات پاسخ خواهید داد و نگران فراموش شدن مطالب نخواهید بود.

تثبیت درس در حافظه

برای تشکیل یک روند تثبیتی در مغز قاعده هب توسط دونالد هب در 1949 بیان شد. در این نظریه به تشکیل یک رشته شاخه‌ای نورون‌های سیناپسی ناشی از یادگیری و حفظ کردن اشاره می‌شود. این نظریه می‌گوید:« زمانی که یک سلول به اندازه کافی به سلول دیگر نزدیک می‌شود، یک رشته ارتباطی تشکیل شده که اطلاعات و داده‌ها را در خود ذخیره می‌کند.» این اولین گام مغز در حفظ کردن مطالب است. در این مسیر 4 ارتباط باید توسط سلول شناسایی شود.

• ساختار: اولین قدم که نورورن در آن شروع به نزدیک شدن به نورون‌های دیگر می‌کند و به عبارتی شاخه می‌زند، ساختار است. در واقع این توانایی خواندن است که ساختار را تشکیل می‌دهد.
• صدا و تلفظ: برای آن که مطلبی در ذهن بماند باید صدای آن را بشنوید. به طور مثال اگر قرار است کودکی کلمه قطار را یاد بگیرد، پس از خواندن آن باید صدای خواندن آن را صدای قطار را درک کند. 
• معنا: سطح بعدی یادگیری و تثبیت درک معنای کلمه، درس یا مفهوم است.
• ارتباط: اگر بتوانید بین مبحث یا حتی کلمه جدید آموخته شده ارتباطی شخصی مانند خاطره بسازید، 50 درصد از مسیر تثبیت را طی کرده‌اید.

این 4 گام، اولین و اصلی ترین مراحل در تثبیت درس یا مطلب در ذهن هستند.

به یاد سپردن مطالب مهم؛ درسی و غیر درسی

جرج ویلیس در تحقیق خود پیرامون روش های تثبیت مطالب در ذهن می گوید:« ارتباط متقابل در مغز زمانی به وجود می آید که اطلاعات در ارتباط با یک موضوع، مناطق بیشتری در مغز را درگیر کند. زمانی که دانش آموز از جز به جزء اطلاعات به دست آمده استفاده می کند، این یعنی داده ها و یادگیری در ذهن تثبیت شده و نه فقط حفظ.»

به جز مطالب درسی، در سایر مراحل زندگی نیز یا تثبیت مطالب در ذهن نیاز داریم. زمانی که یک مهارت یاد می‌گیریم، وقتی برای سخنرانی دعوت می شویم، ارائه خلاصه از یک کتاب تنها نمونه هایی از نیاز به استفاده از مطالب یاد گرفته و به نوعی حفظ شده در ذهن است.

چرا مطالب فراموش می شوند؟

مغز انسان برای حفظ کردن طولانی مدت تمام مطالب ساخته نشده است. مغز کامپیوتر نیست که هر داده‌ای را حفظ و ذخیره کند. با این حال منحنی ابینگهاوس نشان می دهد که 10 درصد مطالبی که میخوانیم همواره در گوشه ای از ذهن باقی است. 

با توجه به این نمودار متوجه می شوید که سرعت فراموش کردن مطالب نسبت به حفظ کردن آن ها بسیار بیشتر است. این یک روند طبیعی است. با این حال اگر فکر می کنید زودتر از آن چه باید مطالب درسی را فراموش می کنید به دنبال علت فراموشی درس‌ها و روش مقابله با آن باشید. برای آن که درس یا هر مطلب دیگری را در ذهن بکارید، به طوری که تا مدت ها فراموش نشود باید از تکنیک های مطالعه ماندگار استفاده کنید که در بخش های بعد به آن‌ها پرداخته شده است.

تکنیک های حفظ کردن مطالب برای ماندگاری در ذهن

حفظ کردن بخشی از یادگیری ماندگار است، اما همه آن نیست. مطالعات نشان می دهد که تکرار دائم یک درس یا مفهوم ممکن است برای برخی درس ها مانند حفظ کردن اعداد یا یادگیری قطعات موسیقی خوب باشد، اما برای همه متون مناسب نیست.

برای مطالعه ماندگار روش های علمی وجود دارد. 

• روش SQ3R 
• روش PQ4R 
•  تکنیک فاینمن (Feynman)
• سیستم لایتنر
• نقشه ذهنی

روش های ماندگاری مطالب در ذهن هستند که با تمرین و تکرار آن ها یادگیری و حفظ کردن همزمان اتفاق می افتد.

روش SQRRR؛ 5 مرحله تا درک مطلب و ماندگاری در ذهن

در این روش که بر 5 گام استوار است، ابتدا مطالب کاملا یاد گرفته و سپس در ذهن تثبیت می‌شوند.

• بررسی (Survey): بجای شروع با مطالب اصلی در کل کتاب، مطالب هر فصل مرور شده و عنوان‌های مهم یادداشت می‌شوند. یک نگاه کلی به کل فصل، پرسش‌های متن، تصاویر، جداول و مثال‌های تصویری داشته باشید.
• سوال (Question): در این مرحله باید از خود بپرسید این فصل درباره چیست و اطلاعات قبلی خود پیرامون موضوع را بررسی کنید.
• خواندن (Read): حال وقت شروع خواندن کل فصل است. در این مرحله با نگاهی که در مرحله اول داشتید و سوالاتی که در مرحله دوم مطرح کردید پیش می‌روید.
• بازگویی(Recite): این مرحله به خلاصه نویسی، نت برداری و حاشیه نویسی اختصاص دارد. مطالب خوانده شده با ادبیات خودتان خلاصه می‌شود و با نت برداری و پاسخ به سوالات مرحله دوم ادامه می‌یابد.
• مرور (Review): در آخرین مرحله برای درک کامل مطالب یک مرور سریع داشته باشید. استفاده از نکات و حاشیه نویسی‌ها کمک خواهد کرد.

این 5 مرحله، ساده‌ترین و اساسی‌ترین روش ماندگاری مطالب در ذهن است. اغلب دانش آموزان و دانشجویان از همین روش برای تثبیت مطالب و آمادگی برای امتحانات استفاده می‌کنند.

روش PQ4R؛ رویکرد فعال یادگیری

روش PQ4R شش گام برای درک مطالب و یادگیری برای حفظ کردن و ماندگاری درس در ذهن دارد.

• پیشخوانی (Preview): قبل از شروع خواندن کل فصل عناوین، مطالبی که بولد یا هایلایت شدند را بخوانید.
• سوال (Question): با اطلاعاتی کلی که پیدا کردید از خود بپرسید باید در انتظار چه مطالبی باشم؟ چه چیزی را یاد خواهم گرفت؟ و در مورد آن از قبل چه می دانم؟
• خواندن (Read): شروع به خواندن فصل کنید. با دقت و تمرکز بخوانید و نکات مهم را یادداشت کنید. بخش به بخش و فصل به فصل جلو بروید.
• اندیشیدن (Reflect): سوالاتی که در مرحله دوم مطرح کرده بودید را با اطلاعات هر فصل یا بخش پاسخ دهید. اگر پاسخ درست را پیدا نکردید به متن درس برگردید و بررسی کنید آیا پاسخ را می‌یابید یا ن؟
• بازگویی (Recite): مطالب خوانده شده در مرحله سوم را به زبان خودتان خلاصه نویسی کنید. 
• مرور (Review): یک نگاه دیگر به متن درس و حاشیه نویسی‌های خودتان بیندازید و هر سوال جامانده را پاسخ دهید.

تکنیک فاینمن؛ یادگیری سریع با توضیح سریع

تکنیک فاینمن یک روش یادگیری و حفظ کردن مطالب بر پایه توضیحات ساده است. زمانی که مطلبی را به زبان ساده توضیح می‌دهید، آن را بهتر یاد می‌گیرید و راحت تر در ذهنتان ثبت می شود. در این روش موضوعی که قرار است یاد گرفته و حفظ  شود را در یک برگه بنویسید. سپس کلمات کلیدی آن را برای خودتان ساده سازی کنید. به عبارت دیگر یک راه خلاقانه برای توضیح آن پیدا کنید که به پیچیدگی کتاب درسی نباشد. 

پس از توضیحات به برگه یادداشت خود برگردید و جاهایی که اشتباه داشتید را تصحیح کنید. این روند را تا جایی ادامه دهید که بدون نیاز به نگاه کردن به برگه بتوانید توضیح دهید.

سیستم لایتنر؛ روش ماندگاری مطالب در ذهن با فلش کارت

سیستم لایتنر بر اساس منحنی فراموشی ابینگهاوس طراحی شده است. در این روش هر خانه زمانی مطالعه می‌شود که طبق منحنی، بخشی از آموخته ها فراموش شده اند. در این سیستم 5 خانه، هر کارتی که برداشته می شود یا درست است و به خانه بعد می‌رود یا اشتباه است و به خانه اول باز می‌گردد.

روی فلش کارت های جعبه لایتنر کلماتی که قرار است حفظ شوند یا پرسش ها و پاسخ ها در دو طرف نوشته می شوند. سپس روزانه شروع به خواندن می کنید. روش کار سیستم لایتنر مبتنی بر رضایتمندی های کوچک ناشی از پاسخ صحیح به سوالات و همچنین منحنی فراموشی است. 

نقشه ذهنی؛ تکنیک تثبیت مطالب در ذهن بصری

برای کسانی که با روش های بصری بهتر یاد می گیرند، نقشه ذهنی یا mind mapping یک روش کارآمد است. این تکنیک که از شبکه سازی نورون ها الهام گرفته است، به رشد خلاقیت نیز کمک می کند. در نقشه ذهنی کلمات کلیدی نوشته می شوند و با ایجاد ارتباط بین آن ها و ایده پردازی یادگیری اتفاق می‌افتد. 

به کمک mind mapping می توانید نقاشی کنید، ار رنگ های مختلف برای نوشتن کلمات استفاده کنید یا یک مسیر بکشید و در آن کلمات و یادداشت‌ها را بگذارید. نقشه ذهنی کمک می کند تا با خلاقیت و حافظه تصویری به یادگیری مطالب بپردازید. با درگیر کردن بخش های مختلف مغز تثبیت نیز بهتر اتفاق خواهد افتاد. به این ترتیب مطالبی که تصویرشان در ذهنتان حک شده است را هرگز فراموش نخواهید کرد.

بهترین روش های ماندگاری مطالب در ذهن

اگر قرار است برای امتحان آماده شوید. یک سخنرانی دارید و می‌خواهید بدون نگاه کردن به هیچ متنی آن را بیان کنید. اگر قرار است خلاصه یک مطلب را در جلسه با رئیستان مطرح کنید و همچنین اگر قرار است یک مصاحبه کاری داشته باشید، باید مطالبی را از قبل در ذهنتان داشته باشید. برخی از این مطالب پس از حفظ کردن و ارائه نیاز به ماندگاری ندارند، اما برخی از آن ها را باید تا مدت ها در ذهنتان نگه دارید. این موضوع مخصوصا برای دانش آموزان کنکوری مهم خواهد بود. 

• امتحان کردن راه های مختلف
• آموزش به دیگران
• استفاده از آموزش های قبلی برای یادگیری و حفظ مطالب جدید
• آزمایش های عملی و کسب تجربه مرتبط 
• پیدا کردن پاسخ سوالات، نه فقط به یاد آوردن مطالب
• پیدا کردن سبک یادگیری شخصی سازی شده
• تمرین حل کردن و استفاده عملی از  آموخته ها

بهترین روش های ماندگاری مطالب در ذهن هستند. زمانی ک قلق یادگیری خود را پیدا کنید، اولین گام در تثبیت مطالب در ذهن را برداشته‌اید. تنها با اجرای چند تکنیک و متد می توانید هر مطلب یا درسی را به خاطر بسپارید.

آخرین سخن

یادگرفتن یک بحث است و به یادآوردن بحثی دیگر. روش ماندگاری مطالب در ذهن اگرچه از مسیر یادگیری می گذرد، اما باید بدانید چطور مطالب را به یاد بسپارید تا در زمان نیاز آن ها را به یاد آوردید. در مقاله ای که خواندید بهترین تکنیک ها و روش های اثر گذار روی تثبیت مطالب در ذهن مرور و بررسی شدند. اگر نمی دانید کدام روش را به کار ببرید، همه را یک بار امتحان کنید. به هرحال تجربه و آزمایش کردن خود یک تکنیک مهم برای یادگیری است.