تفکر نقادانه چیست؟

حتما شما هم این عبارت را شنیده اید که “ اول تو ذهنت سبک سنگینش کن، بعد تصمیم بگیر”. اگر بخواهیم به صورت خلاصه بگوییم هم، تفکر نقادانه دقیقا همین کار را انجام می دهد. در واقع  شما با یادگیری این مهارت به محض شنیدن هر چیزی، ابتدا آن را روی ترازوی مغز خود سبک سنگین می کنید و سپس تصمیمی خواهید گرفت که به نفع شماست. 

بگذارید با مثالی ساده، این موضوع را برای شما بازتر کنیم. فرض کنید که یکی از دوستان شما بهتان زنگ میزند و به شما پیشنهاد یک سرمایه گذاری را می دهد.  شما در چنین شرایطی احتمالا ساعت‌ها وقت صرف سبک سنگین کردن این پیشنهاد خواهید کرد. فرصت ها و چالش های آنرا می‌سنجید و سپس تصمیم نهایی را خواهید گرفت.

اما موضوع این است که ما همیشه این اندازه زمان در اختیار نداریم. مثلا فرض کنید اگر ریزعلی خواجوی یا همان دهقان فداکار قرار بود مدت زمان زیادی را به فکر کردن به تصمیم خودش بگذراند، چه اتفاقی می‌افتاد؟ احتمالا در این حالت صدها نفر آسیب می‌دیدند.

تفکر نقاد به ما کمک می‌کند که با مدیریت ذهن و کنترل افکار، در هر مرحله ای از زندگی با تفکر و تعقل تصمیم بگیریم.

فواید کلی و اهمیت تفکر نقادانه

حال که با تفکر نقادانه و تعریف آن آشنا شدیم، نوبت به آن می رسد که ببینیم استفاده از آن چه تاثیری بر روی زندگی ما خواهد گذاشت. در ادامه به معرفی دو جنبه اصلی تفکر نقاد می‌پردازیم.

۱- دید همه جانبه

اولین ویژگی تفکر نقادانه این است که به شما کمک می کند تا یک موضوع را از چند منظر بررسی کنید. این یعنی هر حرف یا پیشنهادی را بدون فکر کردن نمی‌پذیرید. این ویژگی باعث خواهد شد که ضریب اشتباهات شما کاهش پیدا کند. 

همچنین اگر مثلا در حال درس خواندن باشید، با بررسی جوانب مختلف یک مطلب، شما می توانید درک بیشتری از مطلبی که در حال مطالعه آن هستید پیدا کنید. تجزیه و تحلیل مطالب در عین حال که آنها  را مطالعه می کنید، قابلیتی است که  هرکسی آنرا ندارد! این یعنی درک مطلب شما هم همزمان افزایش پیدا خواهد کرد. 

بیشتر بخوانید: افزایش درک مطلب

۲- سوال کردن را یاد خواهید گرفت

یکی از بزرگترین فواید تفکر نقادانه این است که شما به کمک آن یاد می‌گیرید که کی و کجا سوال کنید. جالب است بدانید که پاسخ بسیاری از سوالات ما در خود سوالات پنهان است. در واقع عدم توانایی ما در سوال پرسیدن و طرح مسئله، باعث می شود که ما در حل مسائل هم ناکام بمانیم. از این رو یاد گرفت اینکه چگونه سوال کنیم به ما در رسیدن به پاسخ‌هایمان کمک خواهد کرد.

اما عدم توانایی در سوال پرسیدن معمولا  یک دلیل مهم دارد. ما سوال نمی‌کنیم چون هنوز از زیر سوال بردن موضوع مطمئن نیستیم. این یعنی مغز ما هنوز نتوانسته مطلب را تجزیه و تحلیل کند و درست و غلط آنرا بسنجد. به همین دلیل هم از سوال پرسیدن و زیر سوال بردن پرهیز می‌کنیم. در حالی که تفکر نقادانه به ما کمک می‌کند تا سریعتر به نتیجه برسیم و  در صورت لزوم سوال خود را مطرح کنیم.

شرایط استفاده از تفکر نقادانه

برای اینکه بتوانیم تفکر نقاد را به عضوی جداناپذیر از زندگی خود تبدیل کنیم، باید ۳ شرط اصلی را رعایت کنیم. آقای ادوارد گلسر که برای اولین بار این نظریه را مطرح کرد بر این باور است که ما باید:

• تداوم داشته باشیم:
  همانطور که گفتیم در تفکر نقادانه ما به دنبال بررسی زوایای مختلف یک موضوع هستیم. به همین دلیل هم برای عادت کردن به آن، باید حتما به صورت مداوم به دنبال بررسی و تجزیه و تحلیل مطالب و افکار باشیم.
• به دنبال مدارک باشید:
  بعد از شنیدن هر حرفی، حداقل در ذهن خود به دنبال دلیل و مدرکی برای آن باشید. اینگونه فریب هر حرفی را نخواهید خورد و در تصمیم گیری‌هایتان بهتر عمل خواهید کرد.
• نتیجه گیری کنید:
  در این مرحله شما باید حتما از چیزهایی که دیده و شنیده‌اید نتیجه گیری کنید. این یعنی در نهایت شما باید تصمیم خود را نهایی کنید و در مسیر آن قدم بردارید. این اتفاق فقط باید با استفاده از تفکر نقادانه و تجزیه و تحلیل اطلاعات درون مغز شما بیفتد.

اگر چه عمل کردن به این سه شرط می‌تواند به نوعی تمرین برای تفکر نقاد تبدیل شود، اما تمرینات دیگری هم وجود دارند که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم. پس با ما همراه باشید.

مقاله مرتبط: هوش هیجانی چیست؟

آموزش مرحله به مرحله تفکر نقادانه

خب حالا که هم با خود تفکر نقادانه آشنا شدیم و هم ۳ شرط اصلی آنرا دانستیم، نوبت به آن می‌رسد که قدم به قدم این مهارت را در زندگی خود اجرا کنیم. جالب است بدانید که تفکر نقاد در دو مرحله در ذهن ما شکل می‌گیرد. مرحله اول زمانی است که ما اطلاعات را دریافت می کنیم و شروع به تجزیه و تحلیل آنها می‌کنیم. مثل وقتی که به ما پیشنهاد می‌شود که در بورس سرمایه گذاری کنیم.

مرحله دوم هم زمانی است که ما بعد از تجزیه و تحلیل اطلاعات با استفاده از دانش ناخودآگاه خودمان، باید تصمیم گیری کنیم. اما نکته مهم در این بخش این است که تمام این مراحل ممکن است که تنها چند دقیقه و یا در برخی موارد فقط چند ثانیه طول بکشد. پس شما باید به قدری این مراحل را تمرین کرده باشید که بتوانید در کوتاهترین زمان ممکن بهترین تصمیم را بگیرید و به نوعی قدرت یادگیری مغز خود را افزایش دهید.

خب، نوبت به آن می‌رسد که برویم سراغ تمرینات!

۱- خط فکری مخاطب را پیدا کنید

در مرحله اول ما باید بفهمیم نویسنده یا گوینده ای که دارد مطلبی را برای ما عنوان می‌کند، چه خط فکری دارد. اگر بخواهیم ساده تر بگوییم، می‌توان گفت که ما باید از خودمان بپرسیم که قصد فلان شخص از مطرح کردن این پیشنهاد چیست؟ و یا نظریه ای که فلان دانشمند بیان کرده، برگرفته از چه ریشه‌ای در شخص او بوده است؟

پرسیدن این سه سوال می‌توانند در این راه به شما کنند.

• زاویه دید و خط فکری فرد مقابل چیست؟
• او قصد دارد با بیان این مطلب یا پیشنهاد به چه چیزی برسد؟
• نتیجه گیری نهایی او از بیان این موضوع چه خواهد بود؟

مثلا اگر همسایه به شما پیشنهاد کرده که در کسب و کار او سرمایه گذاری کنید، سعی کنید با پرسیدن این سوالات از خودتان، ذهنیتی درست در مورد پیشنهاد او پیدا کنید.

۲- نتایج خود را زیر سوال ببرید

بعد از پاسخ به سوالهای بالا، نوبت به آن می‌رسد که پاسخ های خود را یکبار دیگر زیر سوال ببرید. این اتفاق به این دلیل باید بیفتد که شما از درستی نتیجه‌گیری خود مطمئن شوید. چرا که در بسیاری از موارد ممکن است نتیجه‌گیری‌های ما تناسبی با واقعیت نداشته باشند. به همین دلیل هم ما با تفکر نقادانه باید این موضوع را اصلاح کنیم.

۳- به دنبال دلیل و مدرک باشید

در مرحله بعدی نوبت به آن می‌رسد که باز هم درستی یا نادرستی ادعای طرف مقابل را بررسی کنیم. برای اینکه خیالتان به طور کامل راحت شود، باید به دنبال منابع خارجی باشید. مثلا فرض کنید یکی از دوستانتان همین حالا به شما پیام می‌دهد و میگوید که قیمت دلار یکهو ۱۰ برابر شده است (البته در حال حاضر این ادعای عجیبی محسوب نمی‌شود). شما در چنین شرایطی چه کار می‌کنید؟ آیا به سرعت این پیام را برای همه ارسال می‌کنید؟ اگر جوابتان آری است، باید به شما بگویم که متاسفانه بویی از تفکر نقادانه نبرده‌اید! بهترین کار در چنین مواردی است که شما بلافاصله با استفاده از ابزارهایی مثل اینترنت که همه در اختیار داریم، صحت این ماجرا را بررسی کنید.

پس فراموش نکنید، هر حرفی ارزش قبول کردن ندارد! بهتر است که اول درستی ادعا را بررسی کنید.

به پایان فاز اول تفکر نقادانه رسیدیم، در ادامه بخش دوم را به شما آموزش می‌دهیم که در آن باید اطلاعات را بررسی کرده و تصمیم گیری کنیم.

۴- مطالب را از فیلتر ذهنی خودتان عبور دهید

در اولین مرحله از فاز دوم تفکر نقاد شما باید مطالب را از فیلتر ذهنی خودتان عبور دهید. این یعنی چه؟ بگذارید مثالی برای شما بزنیم. فکر کنید که شغلی به شما پیشنهاد شده است که شرایط خوبی دارد. اما متاسفانه با خلق و خو و روحیات شما سازگار نیست. در یک کلام شما خیلی دوست ندارید که به این کار مشغول شوید.

در چنین شرایطی بهترین کار این است که شما تصمیمات و مطالب را با دید و نقطه نظرات خود مقایسه کنید. خیلی چیزها شاید در ذات و طبیعت خود مشکلی نداشته باشند، اما قرار نیست حتما هر کاری که مشکلی ندارد، به صلاح شما و رشد و پیشرفتتان هم باشد. همچنین اگر قرار است مثلا مطلبی را در جمعی ارائه کنید، عبور دادن آن از فیلتر ذهنی باعث خواهد شد که شما ارائه بهتری داشته باشید.

بیشتر بخوانید: مراحل تغییر رفتار

۵- منطقی تصمیم بگیرید

فرقی ندارد که تصمیم نهایی شما چیست، در هر صورت تفکر نقادانه شما را مجاب به داشتن دلیل و منطق می‌کند. اگر اینطور نبود که اصلا ما به داشتن تفکری انتقادی نیاز نداشتیم. پس بهتر است که درون ذهن خود حتما دلیل و منطقی برای تصمیماتتان داشته باشید. بگذارید با یک مثال این موضوع را هم برای شما بازتر کنیم.

تصور کنید که شما در کنکور شرکت کرده‌اید. حال نوبت به انتخاب رشته می‌رسد. خانواده شما پیشنهاد می‌کنند که رشته ای که آنها دوست دارند را انتخاب کنید. در صورتی که شما مایل به انجام چنین کاری نیستید و ترجیح می‌دهید که انتخاب خودتان را داشته باشید. در این صورت شما می‌توانید به جای لج کردن، دلایل خود را برای منطقی بودن انتخابتان بیان کنید. بدین ترتیب تقریبا مخالفت کردن با شما برای بقیه غیر ممکن خواهد بود. چرا؟ چون برای حرف‌ها و نظراتتان دلیل دارید!

۷- در بیان و پاسخ‌دهی جسور و دقیق باشید

فرض کنید رئیس شما یا کارفرمایتان درخواست انجام کاری را از شما دارد. در حین صحبت های او شما متوجه می‌شوید که چیزهایی که از شما می‌خواهد، در عمل سخت مشکل است و حتی برخی از آنها تقریبا غیر ممکنند. در چنین شرایطی شما می‌بایست به جای آنکه فقط سر خود را به نشانه تایید تکان دهید، هرجا لازم دیدی با او مخالفت کنید. اما، این مخالفت یک شرط دارد و آن هم استفاده از تفکر نقادانه است. چگونه؟ به شما خواهیم گفت.

بهتر است همانطور که هنگام مطالعه یا دریافت اطلاعات آنها را از جوانب و زوایای مختلف بررسی می‌کنید، هنگام نتیجه گیری و پاسخ دادن هم همین کار را تکرار کنید. پس سعی کنید به جای ساکت ماندن یا مخالفت صرف، موضوع را برای کارفرمای خود از جوانب مختلف باز کنید. اینگونه علاوه بر اینکه منطق شما هم نمایش داده می‌شود، قانع کردن رئیستان هم ساده تر خواهد شد.

۸- خود را جای مخاطب بگذارید

آخرین نکته ای که موجب شکل گیری تفکر نقاد در شخصیت ما می‌شود، این است که ما خودمان را به جای مخاطب بگذاریم. مثلا فرض کنید که در حال جواب دادن سوالات یک امتحان تشریحی هستید. یا حتی می‌خواهید درخواست همکاری کسی را رد کنید. در چنین شرایطی شما باید خود را به جای شخص مقابل بگذارید، و پاسخی بدهید که کاملا برای او راضی کننده باشد.

در واقع تفکر نقادانه علاوه بر اینکه به شما کمک میکند تا خودتان زوایای مختلف یک اتفاق را بررسی کنید، این امکان را به شما خواهد داد تا خود را جای دیگران بگذارید تا هنگام واکنش نشان دادن نسبت به آن اتفاق عمل خود را بررسی کنید. چنین اتفاقی می‌تواند به شما در مقابله با افکار منفی هم کمک کند. این یعنی درستی یا نادرستی عمل شما بر طبق دیدگاه دیگران بررسی می‌شود، آن هم توسط خودتان و قبل از پاسخ دادن! این فوق‌العاده نیست؟!

تفکر نقادانه ؛ نکات پایانی

به یاد داشته باشید که داشتن تفکری انتقادی فقط به درد افراد تحصیلکرده و مدیران نمی‌خورد. بلکه شما با هر درجه از تحصیل و یا هر شغل و حرفه‌ای باید چنین مهارتی را یاد بگیرید. به کمک تفکر نقادانه شما تصمیم‌گیری‌های دقیقتر، اشتباهات کمتر و در نهایت زندگی بهتری خواهید داشت.

تمرینات موجود در این مقاله به شما کمک می‌کنند که به مرور زمان سرعت تفکر خود را افزایش دهید. آن هم همزمان با اینکه دقیق‌تر فکر می‌کنید و تصمیمات بهتری می‌گیرید. پس بهتر است آنها را در برنامه روزانه خود قرار دهید و هر زمان که در موقعیت آنها قرار گرفتید، از توصیه‌های هوش برتر ایرانیان استفاده کنید.