مطالعه فعال چیست ؛ فواید و نحوه اجرای مطالعه پویا

تا حالا شده که کلی زمان صرف مطالعه یک کتاب یا جزوه بکنید و چندبار آن را بخوانید اما موقع امتحان هیچ چیز از آن‌ را به یاد نیاورید؟ خب دلیلش این است که بیشتر ما هنوز مطالعه فعال و پویا را بلد نیستیم. مطالعه فعال روشی است که در آن ما برای افزایش یادگیری و بازدهی خود، از برخی راهکارها استفاده می‌کنیم. در این مقاله از سری مقالات مهارت های مطالعه به سراغ مطالعه فعال، فواید آن و روش‌های اجرا کردنش می‌رویم.  

مطالعه فعال چیست

همانطور که گفتیم، بیشتر ما عادت داریم هنگام مطالعه یک کتاب فقط آن را دستمان می‌گیریم و مثل روزنامه (تازه اگر با همان جدیت روزنامه خواندن آن را دنبال کنیم) کتاب مورد نظر را مطالعه می‌کنیم. اما وقتی مطالعه کردنمان تمام می‌شود، تقریبا هیچ چیز از آن را به یاد نمی‌آوریم. دلیلش این است که ما هیچوقت یاد نگرفتیم چگونه درس بخوانیم یا اصلا حتی یک کتاب غیردرسی را چطور مطالعه کنیم؟ برای همین هم میزان بازدهی و درک مطلب ما هنگام مطالعه بسیار پایین است.

به بیان دیگر، ما در دوران مدرسه روخوانی کردن را یاد گرفته‌ایم، نه مطالعه کردن. برای همین هم هنوز نمی‌توانیم مطالب یک کتاب را عمیق مطالعه کنیم و یاد بگیریم.

مطالعه فعال یعنی ما در هنگام خواندن یک کتاب از برخی استراتژی‌ها کمک بگیریم تا ذهنمان بیشتر با متن درگیر شود. این راهکارها به ما کمک می‌کنند تا هنگام مطالعه یک متن بیشتر فکر کنیم، بنویسیم، خلاصه کنیم و به طور کلی با جدیت بیشتری متن را دنبال کنیم.  

تکنیک های مطالعه فعال

قبل از اینکه بخواهیم به سراغ این راهکارها برویم، بد نیست بدانید که قرار نیست تمام تکنیک‌های مطالعه فعال را در حین مطالعه استفاده کنید. در واقع همانطور که در ادامه هم خواهید دید، برخی از این تکنیک‌ها باید بعد یا حتی قبل از مطالعه استفاده شوند.

یادداشت برداری کنید

اولین و مهمترین استراتژی مطالعه فعال یادداشت برداری است. البته منظور ما از یادداشت برداری این نیست که صرفا یک ماژیک علامت‌زن به دست بگیرید و متن کتاب را رنگی کنید! با این حال می‌توانید برای علامت زدن نکات و عبارات مهم، از ماژیک علامت زن استفاده کنید. برای نتیجه گیری بهتر می‌توانید در کنار استفاده از ماژیک، با مداد هم برخی نکات مهم را یادداشت کنید.

اما بهترین کار این است که در حین مطالعه عبارات و کلمات مهم را علامت بزنید و یا حتی یادداشت کنید. سپس بلافاصله بعد از پایان مطالعه خود می‌توانید با استفاده از روش‌هایی مثل یادداشت کرنل یا نقشه کشی ذهنی به خوبی آن‌ها را محیای مرور دوباره کنید.

فقط یادتان باشد که یادداشت برداری را کلا به بعد از مطالعه موکول نکنید. بسیاری از افراد تازه چند ساعت پس از مطالعه یک متن تصمیم می‌گیرند که نکات مهم آن را یادداشت کنند. این در حالی است که تنها با گذشت یک ساعت از اتمام مطالعه، ما تقریبا 50 درصد از آنچه مطالعه کردیم را از یاد می‌بریم! پس اگر دوست دارید مطالعه فعالانه و البته مفیدی داشته باشید، حتما در حین مطالعه هم حواستان به یادداشت برداری باشد.

از خودتان سوال بپرسید

سومین تکنیک مطالعه فعال پرسش است. هرچه بیشتر از خودتان سوال بپرسید، تمرکز بیشتری روی متن خواهید داشت و در نتیجه یادگیری شما افزایش پیدا می‌کند. همچنین سوال پرسیدن باعث تقویت تفکر نقادانه هم می‌شود که یکی از فواید مطالعه فعال بود.

همه ما در دوران مدرسه و دانشگاه ترجیح می‌دادیم معلمی داشته باشیم که جزوه و نمونه سوال برای درس خود داشته باشد. در واقع همیشه تصور می‌کردیم وقتی قرار است برای امتحان آن درس آماده شویم، جزوه و نمونه سوال به ما کمک زیادی خواهد کرد. خب، راستش را بخواهید این موضوع تا حد زیادی هم درست است. پس چرا خودمان همچین کاری انجام ندهیم و از تاثیر پرسش‌ها برای یادگیری بهتر استفاده نکنیم؟

خب، برای اینکه بتوانید از تکنیک سوال کردن بیشترین و بهترین بهره را ببرید بهتر است که چند نکته را رعایت کنید:

• اول اینکه سوال‌های شما باید در 3 مرحله پرسیده شوند. اول از همه سوالاتی هستند که باید قبل از شروع مطالعه از خودتان بپرسید. این سوالات به شما کمک می‌کنند تا در طول مطالعه مدام به دنبال پرسش‌های آن‌ها باشید و مغزتان فعالیت زیادی داشته باشد. به این ترتیب متمرکزتر خواهید بود.
• گروه دوم سوالات را باید در حین مطالعه از خودتان بپرسید. این سوالات باید درباره ادامه متن و قسمت‌هایی که هنوز مطالعه نکردید باشند. این کار باعث می‌شود که شما بخواهید ادامه متن را حدس بزنید و باز هم مغزتان فعالیت بیشتری داشته باشد.
• در نهایت نوبت به سوال‌هایی می‌رسد که در پایان مطالعه باید از خود بپرسید. پرسش و پاسخ به این سوالات که باید در رابطه با متنی که مطالعه کردید باشند، به تثبیت مطالب درون حافظه شما کمک خواهد کرد.

هنگام مطالعه فعال از تصویرسازی غافل نشوید

مغز و حافظه ما به طرز شگفت آوری در به خاطرسپاری و یادآوری تصاویر بهتر از متون عمل می‌کند. سومین استراتژی مطالعه فعال هم تصویرسازی است. برای اینکه بتوانید آنچه مطالعه می‌کنید را بهتر به خاطر بسپارید و راحتتر به یاد بیاورید، باید تصویر آن را هم درون ذهنتان بسازید. تصویرسازی نیاز به کار خاصی ندارد و صرفا کافی است مطلبی که می‌خوانید را درون ذهن خود مجسم کنید.

اما یک راه دیگر هم برای استفاده بهتر از قوه تصویرسازی وجود دارد: نقشه کشی ذهنی. پیشنهاد می‌کنیم که  برای یادگیری، یادآوری و مرور بهتر مطالب حتما از نقشه کشی ذهنی استفاده کنید. نقشه‌های ذهنی به خاطر شکل ظاهری و استفاده از رنگ‌های مختلف در آن‌ها، یادگیری و یادآوری مطالب را برای ما ساده‌تر می‌کنند. ضمن اینکه با اینکار شما می‌توانید بین مطالب مهم و کلمات کلیدی متن هم به خوبی ارتباط برقرار کنید.

معنای عبارات و کلمات جدید را پیدا کنید

این استراتژی مخصوصا زمانی به کار شما می‌آید که در حال مطالعه یک متن به زبان جدید هستید. مثلا اگر در حال مطالعه یک رمان انگلیسی هستید به کار شما می‌آید. کلمات و عبارت جدید که معنای آن‌ها را نمی‌دانید ممکن است سرعت و دقت شما در مطالعه را از بین ببرد. با این حال بهتر است که همان ابتدا به سراغ دیکشنری نروید و اول سعی کنید معنای کلمه یا عبارت جدید را خودتان حدس بزنید. سپس باز هم اگر متوجه معنای آن نشدید، می‌توانید معنای آن را روی دیکشنری چک کنید.

این موقعیت ممکن است که هنگام مطالعه متون تخصصی هم اتفاق بیفتد. گاهی اوقات ما با کلمات و عبارات جدیدی مواجه می‌شویم که معنای آن را نمی‌دانیم. بدتر اینکه ممکن است در طول متن هم قرار نباشد به آن‌ها بپردازیم. مثلا یک واژه تخصصی یا یک تلمیح به داستانی مشهور که ما از آن بی خبریم. اما در نهایت ندانستن معنای آن عبارت یا کلمه ممکن است به قیمت کج فهمی ما از متن تمام شود. پس بهتر است در چنین شرایطی حتما معنا و مفهوم آن را پیدا کنید تا بتوانید یادگیری درک مطلب بیشتری هم داشته باشید. 

به کلمات و عبارات کلیدی توجه کنید

اگر با قانون 80/20 یا همان اصل پَرِتو آشنا باشید، می‌دانید که تقریبا 20 درصد از کلمات و عبارات یک متن، حاوی 80 درصد از اهمیت و مطالب مهم آن هستند. ما به آن‌ها کلمات و عبارات کلیدی می‌گوییم. برای اینکه بتوانید فعالانه مطالعه کنید بهتر است که توجه ویژه‌ای به آن‌ها داشته باشید. همانطور که پیشتر هم گفتیم، شما به این عبارات برای یادداشت برداری نیاز دارید. اما علاوه بر آن، مرور مقطعی آن‌ها می‌تواند به یادگیری بهتر مطلبی که در حال مطالعه آن هستید کمک ویژه‌ای بکند.

برای همین هم بهتر است که هر بار که به 5 کلمه کلیدی رسیدید، یک بار آن‌ها را مرور کنید. با یادداشت کردن این کلمات و عبارات کلیدی می‌توانید راحتتر آن‌ها را مرور کنید. همچنین در نهایت از آن‌ها برای یادداشت برداری استفاده خواهید کرد.

همچنین بخوانید: بهترین روش و تکنیک های مرور دروس

فواید مطالعه فعال

به طور کلی، مطالعه فعال باعث افزایش تمرکز هنگام مطالعه می‌شود و در نتیجه بازدهی ما هنگام مطالعه به شکل چشمگیری افزایش پیدا می‌کند. در ادامه تک تک فواید این نوع از مطالعه را بررسی می‌کنیم تا دلیل اصرار ما برای استفاده از آن را بهتر متوجه شوید.

1- افزایش تمرکز

شاید مهمترین فایده مطالعه فعال این است که ذهن ما را هنگام مطالعه روی متن متمرکز نگه می‌دارد. تقریبا برای همه ما پیش آمده که هنگام مطالعه حواسمان پرت شود و دیگر نتوانیم آنطور که شروع کرده بودیم به مطالعه ادامه دهیم. اما وقتی فعالانه مطالعه می‌کنید، ذهن و بدن شما مدام درگیر فرآیند یادگیری و مطالعه است. برای همین هم اصلا فرصتی برای حواس پرتی پیدا نمی‌کنیم. در نتیجه می‌توانیم برای درمان عدم تمرکز در هنگام درس خواندن روی مطالعه فعال حساب باز کنیم.

2- افزایش یادگیری و درک مطلب

افزایش تمرکز = افزایش درک مطلب. این یک قانون نانوشته است که خوشبختانه اینجا هم صدق می‌کند. مطالعه فعال با افزایش تمرکز ما باعث می‌شود که درک مطالب و یادگیری ما هم بیشتر شود. در واقع وقتی شما یک متن را با نهایت تمرکز مطالعه می‌کنید، آن را بهتر یاد می‌گیرید و در مواقع مورد نیاز راحتتر به یاد می‌آورید.

3- صرفه جویی در زمان

وقتی متمرکز مطالعه کنید و در عین حال یادگیری بیشتری هم داشته باشید، زمان کمتری برای مطالعه مطالب درسی و یا حتی غیر درسی صرف می‌کنید. در واقع با مطالعه فعال شما می‌توانید تا حد زیادی از مطالب را فقط با یکبار خواندن یاد بگیرید. علاوه بر این، وقتی زمان کمتری برای مطالعه مطالب صرف می‌کنید، کمتر خسته می‌شوید. برای همین هم مطالعه و یادگیری برای شما خسته‌کننده نخواهد شد.

4- بهبود عملکرد مغز و تقویت حافظه

البته که تاثیر مطالعه بر مغز هر طور که باشد مثبت است. اما وقتی فعالانه مطالعه می‌کنیم، این تاثیر مثبت به شکل قابل توجهی افزایش پیدا می‌کند. بسیاری از تکنیک‌های مطالعه فعال مثل تصویرسازی هر دو نیمکره مغز را به یک اندازه فعال می‌کنند. این موضوع باعث می‌شود شما مطالبی که مطالعه کردید را بهتر از قبل به خاطر بسپارید و به یاد بیاورید. چرا که ذهن ما در یادآوری تصاویر و اشکال بهتر عمل می‌کند. برای همین هم علاوه بر اینکه یادگیری و یادآوری با این روش راحتتر است، مطالعه فعال مغز شما را هم بیشتر درگیر می‌کند و در دراز مدت عملکرد آن را بهبود می‌بخشد.

5- تقویت تفکر نقادانه

شاید عجیب به نظر برسد ولی شما با مطالعه فعال یک مطلب را از چند زاویه بررسی می‌کنید. به همین دلیل هم استفاده از این روش مطالعه در دراز مدت موجب تقویت تفکر نقادانه در شما خواهد شد.

مقایسه با مطالعه غیرفعال

اما اگر قرار باشد مطالعه فعال را با مطالعه غیرفعال مقایسه کنیم به موارد زیر می‌رسیم:

مطالعه فعال معمولا بیشتر طول می‌کشد: این چیز عجیبی نیست، هرچه باشد در هنگام مطالعه فعال ما از راهکارهای بیشتری برای یادگیری استفاده می‌کنیم. اما آیا این باعث می‌شود که زمان بیشتری را هم صرف مطالعه کنیم؟ البته که نه! دلیلش هم این است که مطالعه فعال به ما کمک می‌کند تا با تمرکز و دقت بیشتری متن را بخوانیم. برای همین هم به دوباره یا چند باره خواندن آن نیازی نداریم و صرفا با یک مرور می‌توانیم مطالب را یادآوری کنیم. اما در مطالعه غیرفعال گاهی باید چندبار یک متن را بخوانیم تا یک درک محدود از آن داشته باشیم. 

مطالعه غیرفعال سرگرم کننده تر است: اگر قصد داریم یک مقاله خبری یا حتی یک روزنامه را بخوانید، می‌توانید از مطالعه غیر فعال استفاده کنید. هرچه باشد این روش مطالعه خیلی هم بدون کاربرد نیست. حتی می‌توانید برخی داستان‌ها را با استفاده از مطالعه غیرفعال بخوانید تا انرژی و وقت کمتری برای آن‌ها صرف کرده باشید. چون خوشبختانه قرار نیست متن آن‌ها را حفظ کنید، پس نیازی نیست زیاد هم روی آن‌ها متمرکز شوید. 

جمع بندی

اگر قصد مطالعه برای شرکت در یک آزمون یا برای یادگیری را دارید، پیشنهاد ما به شما مطالعه فعال است. مطالعه فعال باعث می‌شود تمام فکر و ذکر شما درگیر مطالعه متنی شود که پیش روی شماست. در نتیجه بازدهی و یادگیری شما هم افزایش پیدا می‌کند. اما اگر قصد دارید صرفا از مطالعه کردن لذت ببرید یا زمان خود را پر کنید، می‌توانید به سراغ مطالعه غیر فعال هم بروید.